Drugi svetski
rat...
6. aprila 1941. godine, iznenadnim terorističkim
vazdušnim bombardovanjem Beograda otpočeo je napad nacističke Nemačke
na Jugoslaviju. U ovom napadu, bez objave rata, učestvovale su, pored
Nemačke, i Italija i Mađarska. Tog dana i Kraljevo je napadnuto, a ostalo
je zabeleženo da je protivavionska mitraljeska jedinica Jugoslovenske
vojske sa položaja kod Kraljeva oborila jedan nemački avion. Piloti
su zarobljeni i predati vojnoj komandi u Kraljevu.
Aprilski rat je kratko trajao. Očekujući nadiranje neprijatelja,
Jedinice JV su minirale i porušile sve drumske i železničke mostove
preko r. Ibar i Zapadne Morave, na pravcima od Kraljeva prema Kruševcu
i Kragujevcu, digle su u vazduh skladišta benzina u s. Bogutovac (Lopatnica)
i Šumarice, a glavnu halu Fabrike aviona u Kraljevu delimično onesposobile.
Bez velilke borbe, Jugoslovenska vojska se 13. aprila povukla
ka Čačku, a u Kraljevo su, iz pravca Kruševca, iz manji otpor (borbe
vođene na Pljakinom šancu, kod gradske Pošte, na Kamidžori i na još
nekim lokacijama), ušli delovi nemačke 60. motorizovane divizije 14.
armijskog korpusa. Već 18. aprila Kraljevina Jugoslavija je kapitulirala
pošto su tri dana ranije kralj i vlada napustili zemlju.
Posle ulaska nemačkih trupa u Kraljevo, zgrada Poljoprivredne
škole je pretvorena u kasarnu. Dovelden je veći broj seljaka - vojnih
obveznika iz okoline Trstenika i Vrnjačke Banje, koji su u glavnim ulicama
Kraljeva vadili staru tursku kaldrmu i, radi lakšeg kretanja vozila,
postavljali makadam.
Već početkom maja 1941. narod Srbije počinje da se priprema
za oružani otpor. Generalštabni pukovnik JV Dragoljub Draža Mihailović
sa 26 oficira odlazi na Ravnu Goru i počinje da se povezuje sa izbegličkom
vladom Kraljevine Jugoslavije. I Komunistička partija počinje da organizuje
svoje pristalice u partizanski pokret.
U to vreme, u Kraljevo je došao veći broj izbeglica iz
raznih krajeva zemlje, posebno iz Hrvatske, Makedonije, Bosne i Hercegovine
i Vojvodine. Kasnije je i Kraljevo stigla velika grua slovenačkih izgnanika.
Većina njih se zaposlila na železnici i u Fabrici vagona.
Posle 7. jula (likvidacija žandarmerijske patrole u Beloj
Crkvi) i 12. jula (proglas CK KPJ o otpočinjanju borbe protiv okupatora),
i u kraljevačkom kraju počinje formiranje borbenih partizanskih grupa.
Prve akcije partizanskog odreda bile su zaplene vojnog radio-aparata
i pisaće mašine od lokalnog učitelja u selu Ratina i oduzimanje oružja
od meštana sela Vukušica i Gračac.
Kraljevački zvaničnici su tokom ratnih godina upozoravali
građane na opasnost od oružane pobune protiv nadmoćnog neprijatelja.
Tako je tadašnji predsednik opštine Kraljevo Dušan Krstić krajem jula
'41. godine održao govor o “paklenom smeru komunista” i pozvao građane
da budu lojalni okupatoru, upozoravajući ih na moguće nesagledive posledice.
I pored toga, krajem juna formiran je Gočki partizanski odred (prvi
komandant - Pavle Jakšić) koji je bio povezan sa Dragoslavom Bogavcem,
predsednikom Okružnog komiteta KPJ za kraljevački okrug. Koordinisano,
svakodnevno su vršili diverzije u gradu i okolini.
U julu '41. godine počelo je formiranje Ibarskog četničkog
odreda pod komandom vojvode Vula Vukašinovića, čiji se štab nalazio
u selu Vrba.
Na Krnjoj jeli na Goču, 19. avgusta održan je sastanak između
četničkog vojvode Vula Vukašinovića i komande Gočkog partizanskog odreda
(Pavle Jakšić, Miro Dragišić i Vladimir Radičević) na kome je dogovarano
o saradnji Vulovih četnika i partizana u borbi protiv okupatora.
27. avgusta '41. forimran je kraljevački narodnooslobodilački
odred "Jovan Kursula". U njegovom sastavu nalazile su se 1.
gočka i 4. dragosinjačka četa, Čibukovačka četa i 3. prekomoravska četa
- o čijem formiranju je doneta odluka i određeno rukovodstvo: komandant
Pavle Jakšić, politički komesar Miro Dragišić Piper, zamenik komandanta
- ujedno komandant logora - Vladimir Radičević, intendant Žika Čukulić
Sveta i odredski lekar i član štaba odreda dr Gojko Nikoliš Mediko.
29. avgusta, nemačke vlasti u Srbiji obrazovale su kvislinšku
vladu Srbije pod predsedništvom Milana Nedića, armijskog generala JV,
sa zadatkom da zajedno sa nemačkim jedinicama uguši ustanak u Srbiji.
Partizanske borbene grupacije u septembru počinju akciju
spaljivanja opštinskih arhiva po selima. Tih dana, nepovratno su izgubljene
arhive u Lascu, Vrdilima, Tavniku, Samailima, Vranešima, Ratini, Žiči,
Miločajima, Lađevcima, Mrsaću, Cvetkama i drugim selima, kao i u Matarućkoj
Banji. Preduzete su akcije na rušenju mostova na manjim rekama čima
su prekinute saobraćajne veze Kraljeva sa okolnim mestima.
17 članova bleh-muzike Dobrovoljnog vatrogasnog društva
iz Kraljeva su 27. septembra, marširajući uz muziku, izašli iz grada
i otišli u Kraljevački NOP odred. Istog dana, Nemci su, u Kraljevu,
otpočeli sa registracijom muškog stanovništva.
29. septembra, u okviru formiranja slobodne teritorije
"Užička republika", prva gočka četa Kraljevačkog NOP odreda
(oko 60 boraca), pod komandom štaba odreda, oslobodila je Ušće u kome
se nalazilo jedno odeljenje nemačkog 2. bataljona 521. armijskog puka
za vezu i 17 jugoslovenskih žandarma. U toku borbe odbijena je intervencija
oklopnog voza, koji je iz Kraljeva upućen u pomoć napadnutoj posadi.
Par dana kasnije, združene partizansko - četničke snage ušle su u Čačak.
Početkom oktobra, u Čačku je, na osnovu sporazuma između
Vrhovnog štaba NOP odreda Jugoslavije i Draže Mihailovića, formiran
zajednički partizansko-četnički Operativni štab, radi rukovođenja borbama
za oslobođenje Kraljeva. Pod njegovom komandom bile su sve partizanske
i četničke jedinice angažovane u direktnom napadu na Kraljevo, kao i
one koje su na raznim pravcima obezbeđivale taj napad.
Nemački fašisti su 4. oktobra zatvorili radnike Fabrike
aviona u Kraljevu. Pošto su na kraju radnog vremena zatvorili sve fabričke
kapije, oko 600 radnika ove Fabrike Nemci su sproveli u lokomotivsku
halu Fabrike vagona.
5. oktobra otpočeo je pokret ka Kraljevu partizanskih i
četničkih jedinica čačanskog kraja, koje su odlukom Operativnog štaba
određene za učešće u blokadi i napadima na taj grad. Jedan vod Kruševičke
čete Kraljevačkog NOP odreda ušao je u Matarušku Banju, pošto se odeljenje
feldžandarmerije povuklo u Kraljevo.
Sa položaja u s. Sirča 9. oktobra otpočela je dejstvo četnička
artiljerija. Četnički Kapetan Miljević sa brda zvanog "Čukara"
u Sirči ispred kuće Mide Vučetića ispalio prvi ustanički artiljerijski
metak na Nemce i drugom granatom pogodio nemački "Fizler 151 Cl
štorh".
U noći između 10. i 11 okrobra, ustaničke snage (četničke
i partizanske jedinice) izvršile su snažni napad na utvrđeni nemački
garnizon u Kraljevu. Glavni napad izvršen je u zahvatu reka Zapadna
Morava i Ibar, odnosno duž komunikacije Čačak - Kraljevo i Raška - Kraljevo.
Napad su izvršile jedinice Dragačevskog i jedna četa Ljubićkog bataljona
Čačanskog NOP odreda, 2. čibukovačka i Dedevačka četa Kraljevačkog NOP
odreda i Jelički četnički odred. Napad na Kraljevo nije uspeo. Krajnje
nepovoljan odnos snaga, izrazita nadmoćnost Nemaca u borbenoj tehnici,
dobro organizovani i utvrđeni položaji, kao i sam položaj Kraljeva (skoro
opkoljen dvema rekama - što je sužavalo manevarski prostor i upućivalo
uglavnom na napad iz jednog pravca) i neobučenost ustaničkih snaga za
napad na naseljeno mesto bili su presudni za ishod napada. U toku sledeće
noći ponovljen je napad na Kraljevo, uglavnom istim snagama i u istom
rasporedu kao prethodne noći, ali ni ovaj napad nije uspeo, iako je
jedan vod 3. dragačevskog bataljona Čačanskog NOP odreda uspeo da se
probije do centra grada, gde je ubio jednog nemačkog oficira, posle
čega se, kao i ostale jedinice, povukao na polazne položaje.
14. okrobra, Nemci su na prevaru uhapsili oko 400 radnika
i službenika železničkog čvora u Kraljevu i zatvorili ih u lokomotivsku
halu Fabrike vagona. Oni su streljani sa ostalim taocima u masovnom
pokolju građana Kraljeva oktobra 1941. godine. U noći 14/15. oktobra,
delovi Čačanskog i Kraljevačkog NOP odreda i četničke jedinice izvele
su još jedan napad na Kraljevo, kome je prethodila snažna artiljerijska
priprema sa položaja na Ružića brdu i Sirči. Ni ovaj napad, izveden
sa težištem u zahvatu r. Zapadne Morave i Ibra, nije uspeo, mada su
pojedini delovi Čačanskog odreda (na pravcu od Poljoprivredne škole),
i pored snažne i dobro organizovane odbrane, prodrli duboko u odbrambeni
raspored nemačkih snaga.
15. oktobra, komandant nemačkog 749. pešadijskog puka 717.
divizije major Oto Deš objavio je, putem plakata izlepljenih po Kraljevu,
uvođenje vanrednog stanja sa prekim sudom, čime je označio početak zločina
u kome će biti "uništene i porodice". Istovremeno sa objavom
vanrednog stanja, Nemci po gradu počinju hapšenje muškaraca od 13 do
70 godina starosti. Uhapšene, među kojima je bilo dosta izbeglica iz
raznih delova zemlje, zatvaraju u lokomotivsku halu Fabrike vagona.
Samo nekoliko časova kasnije, nemački zločinci su počeli krvavi posao:
iz lokomotivske hale izveli su grupu od oko 100 muškaraca i naredili
im da kopaju veliku raku. Predveče su ih Nemci postrojili i streljali.
Posle njih izveli su i streljali još dve grupe od po 100 talaca. Za
vreme dok su u krugu Fabrike vagona streljali građane Nemci su po gradu
vršili sistematski pretres kuća i raciju, odvodeći na stratište nove
žrtve. Prema nemačkim izveštajima u krugu Fabrike vagona streljano je
u toku 15. i 16. oktobra 1.736 muškaraca i žena.
Nemačka komanda i opštinska uprava u Kraljevu odredili
su delegaciju građana i uputili je u s. Drakčići, sa zadatkom da od
Operativnog štaba zahteva obustavu opsade Kraljeva i povlačenje ustaničkih
jedinica. Nemci su pretili da će istrebiti stanovništvo i zapaliti grad,
ako ustanici ne prekinu blokadu Kraljeva.
17 oktobra, u krugu Fabrike vagona, grupa radnika Fabrike
aviona, vatrogasaca i građana (njih oko 160) sakupljala je leševe do
tada streljanih građana i sahranjivala ih u iskopanu raku. Žene su sahranili
u zajedničku grobnicu (u krugu sadašnje Fabrike nameštaja "Jasen").
Nemački komandant mesta Maciovic se preko gradskog dobošara izvinjava
Kraljevčanima za nesreću koja ih je zadesila i obećava da streljanja
više neće biti. Pored toga, naređuje da svi muškarci stariji od 18 godina
narednog dana dođu u opštinu radi overe ličnih karata. Odazivajući se
pozivu nemačkog komandanta mesta, veći broj građana Kraljeva došao je
18. oktobra u Opštinu radi overe ličnih karata. Nemci su okupljene građane
opkolili i sproveli u lokomotivsku halu Fabrike vagona. One koji su
već overili lične karte, sačekivali su na raskrsinacama ulica i kamionima
odvozili u krug Fabrike vagona.
Streljanja su nastavljena i 20. oktobra. Ovoga dana su
streljali one koji su pohvatani na prevaru 18. oktobra - prilikom overe
ličnih karata. I ovu grupu streljanih sahranjivali su radnici Fabrike
aviona i jedna grupa vatrogasaca.
Tek po oslobođenju Kraljeva, 15. oktobra 1945. godine održano
je prvo i jedino opelo (do demokratskih promena 1997. godine), na mestu
gde su ležale kosti streljanih građana. Uz prisustvo velikog broja meštana
opelo su, uz panaiju i sveće, održali sveštenici kraljevačke crkve,
popovi Slavoljub Mršović, Dragomir Milošević i Sveta Jović.
U noći između 31. oktobra i 1. novembra, Čačanski i Kraljevački
NOP odred, Rudarska četa Kopaoničkog NOP odreda i četničke jedinice
izvršile su poslednji napad na Kraljevo. Napad je izveden nešto slabijim
pešadijskim snagama i istim pravcem kao i prethodni napadi. Mada su
tenkovi, praćeni bombaškim grupama, prodrli duboko u grad (do sadašnjeg
Doma Vojske) napad nije uspeo, jer su Nemci vatrom iz pešadijskog naoružanja
uspeli da zadrže delove pešadije, koji su pratili tenkove. Rudarska
četa je prodrla skoro do centra grada, ali je kao i ostali delovi ustanika,
morala da se povuče. Sledeći dan, Draža Mihailović je izdao naređenje
o povlačenju četničkih jedinica sa položaja kod Kraljeva št je rezultiralo
i povlačenjem partizana ka Čačku i Užicu i opsada grada je okončana.
29. novembra '41. godine, nemačke snage su ušle i u Ušće.
Naredne tri godine, Kraljevo je pokušavalo da se oporavi
od krvave jeseni '41. Kraljevački okružni i sreski načelnici (Milija
Diković, Dragoljub Marinković, kasnije i Momčilo Dostanić i Miroslav
Aćimović ...) održavali su zborove meštana Kraljeva i okolnih sela,
savetovajući ih i moleći da se pokore okupacionoj vlasti, jer to je
bio jedini način da se preživi u tim teškim vremenima. U julu '42. godine,
na humkama u koje su sahranjeni kraljevački rodoljubi streljani oktobra
'41. godine, podigla se zemlja i iz njih je “provrela” sukrvica i krv.
Nemci su organizovali kuluk, te je dovlačen šljunak iz r. Ibra i razastiran
po humkama, koje su onda Nemci ravnali tenkovima. U nekoliko navrata
tokom '43. i '44 godine, kod aerodroma u Kraljevu Nemci su streljali
i po stotinu ljudi. 7. jula '43. u potoku iza Poljoprivredne škole u
Kraljevu Nemci su streljali 41 lice, stanovnike Kraljeva i okolnih mesta.
Tela ubijenih sahranjena su na mestu streljanja.
Početkom januara '44. godine iz Gornjeg Hlumeca kod Praga
stigao je u reon Kraljeva 500-ti padobransko-lovački bataljon radi obuke
za vazdušno-desantnu operaciju "Konjićev skok", odnosno drvarsku
operaciju.
U noći između 30. i 31. marta '44. godine, partizanske
snage su počele oslobađanje sadašnje kraljevačke opštine. U sklopu operacija
2. proleterske i 5. NOU divizije, . godine, 4. proleterska (crnogorska)
brigada 2. proleterske divizije zauzela je rudnik uglja, deo Ušća i
selo Lozno, na levoj obali reke Ibar. 10 arila, 4. proleterska brigada
je potisla nemačke jedinice u selo Roćeviće.
20. maja, štab 500. SS padobransko-lovačkog bataljona,
koji se nalazio u Mataruškoj Banji, izdao je "Pripremnu naredbu
za prebacivanje bataljona na polazne aerodrome, radi daljeg transportovanja
do aerodroma sa kojih će krenuti u akciju", tj. napad na Drvar.
Štab 15. brdskog armijskog korpusa, na koga je štab 2. oklopne armije
(na savetovanju održanom 17. maja 1944. godine u Vrnjačkoj Banji) preneo
neposredno rukovođenje operacijom na Drvar, definitivno je utvrdio plan
operacije po pravcima napada i izdao operativnu zapovest odnosnim štabovima
i komandama. Sledećeg dana su grupe "Obermajer" i "Viceman"
iz sastava 500. SS padobransko-lovačkog bataljona krenule železnicom
iz Kraljeva prema Novoj Gradiški. Grupa "Hazelvanter" iz sastava
500. SS padobransko-lovačkog bataljona krenula je kamionom iz Kraljeva
za Petrovgrad (Zrenjanin) radi angažovanja u Drvarskoj operaciji.
U selu Lazac, 28. juna, u prisustvu većeg broja građana,
osvećene su i predate zastave jedinicama Drugog četničkog jurišnog korpusa.
Saveznički avioni su u toku noći 11. avgusta bombardovali
Kraljevo i selo Grdicu, a nekoliko bombi je palo i na selo Ribnicu.
U toku bombardovanja, koje je trajalo oko pola časa, nisu pogođeni značajniji
vojni objekti, niti su ozbiljnije oštećene saobraćajnice, izuzev što
je u Grdici zapaljeno skladište benzinskih buradi. Poginulo je više
građana, porušeno je dosta kuća, a pogođena je i rimokatolička crkva.
Napad je ponovljen 2. septembra.
16. oktobra, jedinice 2. proleterske divizije, u sadejstvu
sa jedinicama Crvene armije, otpočele su nadiranje ka Kraljevu. Ove
snage razbijaju četničke jedinice duž obeju obala Zapadne Morave i oslobađaju
Trstenik i Vrnjačku Banju. Nemačke snage su se povukle ka Kraljevu.
Oko 20 novembra počinju završne operacije za oslobađanje
Kraljeva. Šesnaesta srpska brigada 25. divizije posela je položaje Čukojevac
- Ugljarevo, a 19. srpska brigada ove divizije upućena je na sektor
Vrba - Dragosinjci, radi sadejstva sa jedinicama 2. proleterske divizije.
Na front prema Kraljevu, na desnoj obali Zapadne Morave, stigle su 3.
srpska brigada 2. proleterske divizije i 19. srpska brigada 25. srpske
divizije. Drugi bataljon i jedan vod trećeg bataljona 3. srpske brigade
prebacili su se, pod borbom, na levu obalu Ibra južno od Mataruške Banje
i poseli položaje na sektoru Progorelica - Glavica. Drugi i 3. bataljon
3. srpske brigade napali su i proterali nemačke delove koji su se nalazili
u reonu sela Progorelica i na Železničkoj stanici Mataruška Banja, na
kojoj su zaplenjene velike količine naoružanja, municije i druge ratne
opreme. Začelje marševske kolone nemačke armijske grupe “E” prošlo je
27. novembra kroz Kraljevo, povlačeći se prema Čačku, Užicu i dalje
prema Drini. U toku 28. novembra povukla se ka Kraljevu i zaštitnica
sa položaja sela Cerje - Dobre Strane - Maglić.
U toku noći 28/29 novembra završene su borbe i oslobođeno
je Kraljevo. Ubijen je, proteran ili zarobljen i poslednji neprijateljski
vojnik. Tako je tačno posle tri godine i sedam i po meseci okupacije
i četrdesetpetodnevnih teških borbi oslobođen grad koji je podneo ogromne
ljudske žrtve i pretrpeo velika materijalna razaranja. Pošto su zadnjih
dana novembra 1944. godine zauzeti svi prilazi gradu, rano izjutra 28.
novembra jedinice 4. proleterske brigade zauzele su polazne položaje,
pripremajući se za juriš na grad. Bataljoni su krenuli u napad sa položaja
Pančevo - Kovanluk - ušće Žičke reke. Istovremeno su se, na odseku s.
Ratina - r. Zapadna Morava, spremile za prelazak preko r. Ibra i jedinice
Crvene armije (1041. streljački puk 223. divizije). U napad je krenuo,
gazeći nabujali Ibar i pod jakom vatrom Nemaca sa utvrđenih položaja
1. bataljon 4. brigade. Zauzevši prve položaje na levoj obali Ibra,
u sadejstvu sa navedenim pukom Crvene armije, brigada je tokom 28. novembra
do duboko u noć vodila ulične borbe da bi, konačno, 29. novembra grad
osvanuo u slobodi. Napadu na Kraljevo sadejstvovali su i delovi 3. i
6. srpske brigade, koji su sa pravca Raške vršili pritisak na neprijatelja.
U toku ovih borbi ubijeno je preko 100 Nemaca, a više desetina je ranjeno.
Zaplenjeno je ili uništeno 11 topova, dva tenka, 200 pušaka, 15 puškomitraljeza,
250 vozila raznih vrsta, 600 vagona i dve kompozicije ratne opreme.
Partizanski odred “Jovo Kursula” ušao je u Kraljevo i odmah je preformiran
u Posadni bataljon Komande mesta Kraljevo.
29. novembra Jednice 3. i 6. srpske brigade vodile su borbu
sa nemačkim zaštitničkim delovima u reonu sela Musina Reka, a zatim
nastavile napredovanje prema Čačku i izbile pred neprijateljske položaje
na liniji sela Zablaće - Ježevica - Viljuše. Jedinice Crvene armije,
koje su učestvovale u borbama za oslobođenje Kraljeva, izvršile su pokret
prema severu. 9. decembra, četvrta proleterska brigada napustila je
Kraljevo i krenula prema Čačku.
Time je završen, za Kraljevo najstrašniji rat u njegovoj
istoriji.
