Kraljevo
između dva svetska rata...
Malo je gradova u Srbiji koji su u relativno
kratkom vremenskom periodu, nešto više od dve decenije, doživeli tako
dinamičan razvoj kao što je to bio slučaj sa Kraljevom u periodu između
dva svetska rata. Iz Prvog svetskog rata ono je izašlo kao varoš "crnih
marama i barjaka", demografski osakaćena, sa osiromašenim domaćinstvima,
opljačkanim trgovačkim i zanatskim radnjama, opustošenim školama i drugim
javnim objektima, porušenom infrastrukturom, gotovo potpuno zamrlim
privrednim tokovima, da bi za naredne 22 godine, posebno tokom 30-tih
godina XX veka, zahvaljujući intenzivnim državnim investicijama u domenu
industrije i saobraćaja, stvaralo pretpostavke za izrastanje od trgovačko-zanatlijske
varoši u moderan grad.
U etničkom i konfesionalnom pogledu Kraljevo je bilo mešovita
sredina. Višesmerni pokreti stanovništva iz okoline, drugih delova države
i inostranstva menjali su njegovu demografsku strukturu, etničke i socijalne
odnose, pre svega. Prema rezultatima poslednjeg popisa stanovništva
obavljenog pre Drugog svetskog rata (31. marta 1931. godine), od 7.022
popisanih 88,85% činili su pravoslavni (Srbi i manji broj Rusa - emigranata),
9,32% rimokatolici, 1,16% muhamedanci, 0,11% evangelici, 0,18% pripadalo
je ostalim hrišćanskim grupama, a 0,37% nije se izjasnilo kojoj konfesiji
pripada. O tome u kojoj meri je ova struktura narušena tokom naredne
decenije, tj. do otpočinjanja Drugog svetskog rata, ne može se pouzdano
reći, pogotovu ako se ima na umu da se broj stanovnika Kraljeva, pojačanom
imigracijom u ovom periodu, uvećao za oko 100%. Koliko je zaista Kraljevo
imalo stanovnika početkom 1941. godine ne postoje precizni podaci. U
opticaju su procene od "oko 13.000" do 15.600. Iako nijedna
od njih ne sondira versku, etničku, profesionalnu i starosnu strukturu
stanovništva, sigurno je da su Srbi bili u ogromnoj većini. Osim njih
u gradu su živeli još i: Rusi, Slovenci, Hrvati, Mađari, Nemci, Česi,
Jermeni, Cigani i drugi.
Iako su osnovne konture urbanističkog izgleda Kraljeva
utemeljene još tokom XIX veka, varoški prostor se menjao i proširivao
u skladu sa novim potrebama, tako da su se u godinama pred Aprilski
rat jasno uočavale tri fizičke celine, koje su i arhitektonsko i funkcionalno
i po socijalnoj strukturi svojih žitelja bile različite: najuže gradsko
jezgro (11 prostranih ulica i kružni gradski trg), "Stara čaršija"
(između puteva koji su vodili ka Raški i Mrčajevcima) i Industrijska
zona sa "Aerokolonijom" (na "Kragujevačkom drumu").
Najveći broj ulica bio je popločan kamenom kockastom kaldrmom i osvetljen
uličnom rasvetom. Električnu struju Kraljevo je do 1932. godine dobijalo
iz sopstvene elektro-centrale, potom iz centrale Vazduhoplovnog zavoda,
a od početka 1939. godine dalekovodom iz elektro - centrale "Elektromakiša"
A. D. iz Vreoca. Gorući urbanistički problemi bili su vodosnabdevanje
i kanalizacija koji, uprkos nekim pokušajima i inicijativama, do 1941.
godine nisu valjano rešeni.
Smešteno na spoju Ibarske klisure sa zapadnomoravskom dolinom,
u istočnom delu kraljevačke kotline, na levoj obali Ibra ispred njegovog
uvira u Zapadnu Moravu, na jednom od vitalnih komunikacijskih pravaca
Balkanskog poluostrva, Kraljevo je u toku svog formiranja prošlo istorijski
razvoj od sela u XV, XVI i XVII veku , preko kasabe i palanke u XVIII
i varoši i grada u XIX i XX veku. U njemu su se ukrštala dva pravca
kojima vode važne komunikacije: zapadnomoravski (severozapad - jugoistok)
i ibarsko - gružanski (jugozapad - severoistok), i upravo ovakva komunikacijska
otvorenost prema drugim delovima zemlje predstavljala je opredeljujući
faktor njegovog razvoja omogućavajući mu integraciju sa ostalim delovima
Srbije i Jugoslavije.
U Kraljevu su se ukrštala dva puta koja su Zakonom o državnim
putevima iz 1929. godine bila svrstana u rang "državnih".
Prvi je bio put Kragujevac - Kraljevo - Kosovska Mitrovica - Peć - Podgorica
- Cetinje - Kotor, a drugi Pojate - Kruševac - Kraljevo - Užice - Bajina
Bašta - Zvornik - Tuzla - Banja Luka - Dvor - Karlovac - Novo Mesto.
"Banovinskim putem I reda" Kraljevo je, preko Vrdila i Kaone,
bilo povezano sa Bedinom Varoši u moravičkom srezu, a "banovinskim
putem II reda" preko Žiče sa Matarugama. Kraljevo je predstavljalo
važnu tačku i na železničkoj mapi Kraljevine Jugoslavije. Osim pruge
uskog koloseka Stalać - Kruševac - Kraljevo - Čačak - Užice, izgrađene
u godinama pred Prvi svetski rat, kroz njega je prolazila i važna železnička
magistrala Beograd - Lapovo - Kragujevac - Kraljevo - Kosovska Mitrovica
- Skoplje. Na ovaj način ono je bilo povezano sa prestonicom i dalje
sa Srednjom Evropom, Južnom Srbijom a posredno i sa Grčkom, Jugoistočnom
Srbijom a preko nje sa Bugarskom i Turskom i Zapadnom Srbijom, odnosno
dalje Sarajevom i Dubrovnikom. Iz Kraljeva se železnicom moglo putovati
i na Goč, uskotračnom prugom koju su, radi eksploatacije šumskih kompleksa
ove planine, tokom Prvog svetskog rata izgradili austro-ugarski okupatori.
Pored administrativnih, Kraljevo je u periodu između dva
svetska rata objedinjavalo više različitih funkcija koje su mu davale
gradska svojstva. Njegov privredni, prosvetni, kulturni, sudski i zdravstveni
uticaj osećao se na teritoriji koja je prevazilazila granice žičkog
sreza, jednog od 40 srezova Moravske banovine. Od ustanova tipičnih
za gradska naselja imalo je gimnaziju, sreski i okružni sud, bolnicu,
apoteke, a urbanistički razvoj, lokalna štampa, razvijen društveni život,
relativno brojan činovnički aparat i povećana koncentracija intelektualaca,
davali su mu gradske osobine kojima se izdvajalo od naselja u svom bližem
okruženju.
Osnovni ekonomski činioci u životu Kraljeva u razdoblju od 1918-1941.
godine bili su trgovina, zanatstvo, ugostiteljstvo i industrija. Na
njihovu preovlađujuću zastupljenost kao načina sticanja prihoda i stvaranja
ekonomske egzistencije, uticalo je više okolnosti, od kojih su presudnu
ulogu imali opšti istorijski okviri i lokalni ambijent u kojem se Kraljevo
razvijalo.
Trgovina kao delatnost je u Kraljevu imala dugu tradiciju.
Osim u trgovinskim radnjama, dobar deo prometa obavljan je pazarnim
danom, petkom, na pijaci, i u dane trodnevnog godišnjeg panađura - od
7. do 9. jula. Bogata poljoprivredna okolina i dobra komunikaciona povezanost
sa ostalim delovima zemlje, učinili su da Kraljevo slovi za jako izvozničko
mesto agrarnih proizvoda (stoke, mlečnih proizvoda, voća i povrća, rakije,
vune i kože itd.) koji su pristizali ne samo iz sela žičkog, već i susednih
srezova: studeničkog, dragačevskog, trsteničkog i gružanskog.
Uprkos sve izraženijoj konkurenciji industrijske robe i
opadanju svoje finansijske moći, zanatstvo je predstavljalo značajni
deo ekonomskog miljea u gradu na Ibru. Modernizacijski tokovi ostavili
su osetnog traga i na ovu oblast, pa su tako mnogi zanati poput mumdžijskog,
terzijskog, sapundžijskog, čarukdžijskog, potkivačkog i drugih, lagano
odumirali, dok su korene hvatali novi kao što su: automehaničarski,
električarski, časovničarski, štamparski, fotografski, frizerski i slično.
Početkom februara 1941. godine u Kraljevu je upražnjavano 43 vrste zanata,
od kojih su najzastupljeniji bili: abadžijski, berberski, obućarski,
opančarski i zidarski.
Porast saobraćajnog značaja Kraljeva, pojačani protok ljudi
i roba i izražena ekonomska imigracija, pogodovali su i razvoju ugostiteljstva.
Prema nekim saznanjima, tokom četvrte decenije prošlog veka Kraljevo
je imalo oko 120 ugostiteljskih lokala (hotela, krčmi, gostionica, kafana,
bifea, ćevabdžinica i narodnih kujni). Njihovu klijentelu činili su
meštani svih socijalnih slojeva, putnici "namernici", radnici
- samci koji su se "trbuhom za kruhom" naseljavali u Kraljevu,
seljaci pridošli na pijacu itd.
Ono što je predstavljalo glavni zamajac sveukupnog razvoja
Kraljeva u periodu između dva svetska rata, bila je industrija. Dva
najkrupnija industrijska preduzeća bila su "Državna fabrika aviona"
i Železničke radionice za opravku vagona i lokomotiva, u kojima je početkom
1941. godine bilo uposleno oko 2.600 radnika, tehničara i inžinjera
raznih profesija. Osim njih, kraljevački industrijski kompleks sačinjavalo
je još i nekoliko manjih parnih pilana i crepociglana.
Radi unapređivanja privrednih tokova, u Kraljevu je poslovalo
i nekoliko novčanih zavoda koji su, uglavnom, kreditirali trgovinu,
zanatstvo, manja industrijska preduzeća a povremeno i poljoprivrednu
proizvodnju.
Uporedo sa ekonomskim i prosvetno-kulturnim životom, oživljavana
je i politička scena na kojoj su u periodu od 1918. do 1929. godine
glavni takmaci bile Radikalna i Demokratska stranka, od kojih je ova
prva odnosila ubedljive pobede u izbornim utakmicama, bilo da su u pitanju
bili opštinski, parlamentarni ili oblasni izbori. Tokom prve polovine
30-tih godina XX veka političkom pozornicom Kraljeva suvereno su vladale
režimske političke partije, najpre Jugoslovenska radikalno - seljačka
demokratija, tj. Jugoslovenska nacionalna stranka, a zatim Jugoslovenska
radikalna zajednica, da bi na opštinskim izborima 1936. godine opozicija,
po prvi put tokom međuratnog perioda, uspela da osvoji vlast, što joj
je omogućilo da upravlja opštinskim službama Kraljeva sve do ulaska
nemačkih trupa u grad aprila 1941. godine.
Najstarija prosvetna institucija u Kraljevu bila je Osnovna škola,
otvorena daleke 1835. godine. U sklopu nje radila su još i dva pomoćna
odeljenja i dva odeljenja zabavišta. Usled malih smeštajnih kapaciteta
stare školske zgrade smeštene u centru varoši, na uglu ulica Rajićeve
i Cara Lazara, 1939. godine u ulici Đenerala Stanojlovića podignut je
još jedan školski objekat - "Državna narodna škola Kralj Aleksandar
I". Sem osnovne škole, Kraljevo je od vaspitno - obrazovnih institucija
imalo još i: Državnu nepotpunu i Višu samoupravnu realnu gimnaziju,
Srednju poljoprivrednu školu (od 17. 11. 1940.), Žensku zanatsku školu,
Zanatsko - trgovačku školu, Železničku zanatsku školu i Državnu mešovitu
građansku školu zanatsko - industrijskog pravca.
Verske obrede Kraljevčani pravoslavne veroispovesti obavljali
su u hramu "Silaska Svetoga Duha", a rimokatolici u crkvi
"Svetog Mihovila" sagrađenoj 1933. godine.
Najvažnija zdravstvena ustanova u Kraljevu bila je Banovinska
bolnica, koja je 1936. godine imala sedam bolesničkih soba sa 67 ležajeva.
Osim stacionarnog lečenja obolelih od raznih zaraznih bolesti, u njoj
su obavljane i neke operacije, autopsije, porođaji i ambulantni pregledi.
U skladu sa odredbama Zakona o zdravstvenim opštinama iz 1930. godine,
opština kraljevska je, iz budžetskih sredstava, plaćala i jednog lekara
i babicu koji su besplatno pružali usluge sugrađanima. Socijalno osigurani
radnici lakša oboljenja i manje povrede lečili su u ambulanti "Okružnog
ureda za osiguranje radnika".
Neophodni lekovi i sanitetski materijal mogli su se nabaviti
u tri apoteke: "Kod Sv. Đorđa" vlasnika Miodraga M. Markovića,
apoteci "Nikolić" i apoteci Miroslava Pelnarža.
Kraljevo je spadalo u red onih gradova u kojima su sport
i takmičarski duh bili jako razvijeni. Aktivno su delovala četiri "sport
- kluba", u okviru kojih je negovano više sportskih disciplina
("Ibar", "Radnički", "Morava", "Železničar"),
Smučarski klub, Biciklistički klub "Lasta", Aero-klub "Naša
krila", Sokolsko društvo, Šah-klub, Streljačka družina i Lovačko
društvo. Najveću popularnost od svih sportova imao je fudbal ("loptanje"),
a ovdašnji fudbalski klubovi takmičili su se u "Kragujevačkom loptačkom
podsavezu".
Društveni život je bio vrlo intenzivan i karakterisalo ga je delovanje
niza strukovnih, staleških, humanih i drugih udruženja, poput: "Kraljevske
ženske podružine", "Ženskog hrišćanskog pokreta", "Pod-odbora
Društva Kneginja Ljubica", "Humanog društva - ubogih i sirotih",
"Kraljevske trgovačke omladine". Pečat kulturnom životu davali
su još i pevačko društvo "Sveti Sava" i, na specifičan način,
četiri bioskopa: "Pariz", "Jugoslavija", "Uranija"
i "Klub aerodromaca". Svojevrsnu kulturnu misiju vršili su
i listovi koji su u određenom periodu izlazili u Kraljevu - "Kraljevski
glasnik", "Narodna samouprava" i "Pregled crkve
eparhije žičke".
Uopšteno uzevši, za Kraljevo u periodu između dva svetska
rata može se reći da je to bila relativno mala gradska sredina koja
se tokom ovog perioda borila sa raznim materijalnim i drugim nedaćama,
imajući kao svoj uzor Beograd, a čija stremljenja se mogu okarakterisati
kao evropska. Za nepunih 23 godine ono je promenilo svoj identitet načinivši
definitivni otklon od varoši balkansko-orijentalnog tipa ka gradu zapadnoevropskih
uzusa, predstavljajući mesto u kome se susreću tradicionalno i moderno,
grad koji se menja u fizičkom i duhovnom smislu, u kome se susreću i
prožimaju različite nacije, kulture, navike i mentaliteti, koji snažnim
modernizacijskim pomacima grabi napred postajući sinonim za razvoj modernog
grada.
Vladan Virijević
Rukopis doktorske disertacije
"Kraljevo, grad 1918-1941."
odbranjene 10.06.2004. na
Filozofskom fakultetu u K Mitrovici
