Oslobođeno Kraljevo...

    1805. godine, pre nego što su ustanici opkolili Karanovac, Karađorđe je uputio jedan odred vojske prema Užicama, a drugi prema Jagodini, kako bi se obezbedio od iznenadnog napada Turaka sa tih pravaca, a glavninu vojske - od oko šest hiljada Srba - pošalje na Karanovac pod zapovedništvom vojvode Radiča Petrovića. Sa Radičem je išao i Karađorđe, Janko Katić, Sima Mirković, Vasa Čarapić, Stanoje Glavaš, Lazar Mutap, Prota Mateja Nenadović i mnoge druge ugledne ličnosti iz prvog ustanka. Boj je otpočeo 18. juna i sa prekidima trajao do 29. juna. Bilo je dosta mrtvih Srba i Turaka. Varoš se nije mogla lako zauzeti jer je prema kopnu bila opasana dubokim šancem i visokim palisadama. Paša Ferhatović iz Novog Pazara slao je svoje delegate Karađorđu i molio ga da iz opsade propusti karanovačke Turke. Posle pregovora, Turci su bili propušteni na Petrovdan, a Srbi paradom uđu u varoš i celu je zapale. Izgorela je i varoš i džamija.

    Društveno-ekonomski život Karanovca u vreme ustaničkih godina bio je živ. Na ruševinama stare turske varoši izrasta novi srpski Karanovac, koji postaje živo trgovacko i zanatsko mesto, značajna vojna baza, saobraćajni čvor i administrativno-sudski centar nahije.

    Posle paljenja i rušenja Karanovca 1805. godine proterano je muslimansko stanovništo. Počeli su da pristužu Srbi zanatlije i trgovci koji su zamenili Muslimane. U Karanovcu se ponovo razvilo zanatstvo koje je i za vreme Ustanika bilo esnafski organizovano. Zanatlije raznih struka prema arhivskim podacima, obavljali su isporuke i samom voždu.

    Zanatstvo i trgovina bili su podređeni osnovnoj funkciji tadašnjeg Karanovca - strategijskoj, vojnoj bazi Ustanika. Takodje, manastiri Žica i Studenica su tada a i kasnije povoljno uticali na zanatstvo i tgovinu u Karanovcu. Karanovačke zanatlije i trgovci iznosili su svoju robu na cuvene sabore - vašare oko manastira koji su bili dobro posećivani. Karanovac je imao živu trgovinu sa Novim Pazarom. Njome su se bavili gotovo svi slojevi stanovnika - starešine, trgovci, doseljenici koji su poznavali saobraćajne veze, privredne prilike i poslovne ljude na stranim područjima, i sami poljoprivrednici. Karanovački vojvoda je preko trgovaca vršio nabavku hrane i stoke za ustaničku vojsku. U stvari, ova trgovina je ličila na rekviziciju uz priznanice i na veresiju. Karanovac je do kraja ustanka bio jedan od najvećih snabdevaca brašna za ustaničku vojsku. U vreme I srpskog ustanka trgovina se obavljala i sa Bosnom, Primorjem, Austrijom i Turskom. Krupna stoka izvožena je u Bosnu i Primorje, svinje u Austriju, a u Tursku ovce, koze i konji. U izvozu su bili zastupljeni sem žive stoke i stočni i drugi proizvodi.

    Ovakav dinamičan društveno-ekonomski razvoj, prekinut je u jesen 1813. godine kada su Turci ponovo uništili Karanovac. Medjutim, u II srpskom ustanku on je bio medju prvima oslobođen, polovinom jula 1815. godine. Ustanicima se predala turska vojska koja je brojala oko 300 vojnika. Tako je konačno u ovom kraju prestala da postoji neposredna turska vlast.

   Oslobođenjem u II srpskom ustanku 1815. godine Karanovac i njegova okolina postaju opet važno privredno središte. Karanovac 1836. godine ima "tri glavna sokaka", caršiju, glavni trg i šanac oko varoši. U njemu je tada popisano, premereno i prodato 125 dućanskih placeva i zemljišnog fonda stvorenog otkupom placeva od Turaka, koje su posle donošenja Hatišerifa 1830. i 1833, godine svoje zemlje i zgrade prodavali Srbima.

    Varoš se tokom 19. veka izgrađivala - prosecani su i kaldrmisani novi sokaci, podizane škole i zgrade upravnih institucija, varoš se snabdevala zdravom pijaćom vodom.

    Društveno-ekonomski razvitak Karanovca i njegove okoline omogućio mu je stvaranje pojedinih gradskih funkcija, koje su imale značaja ne samo za varoš vec i za njegovu okolinu.

    Karanovac je od završetka II srpskog ustanka pa za pet narednih godina bio sedište požeške nahije, kojom je upravljao pop Nikola Kostić. Zatim je nahijsko sedište 1819. godine premešteno u Čačak. Od 1821. godine varoš Karanovac je pripadala smailskom srezu požeške nahije. Donošenjem Sretenjskog ustava 1835. godine upravna podela Srbije zasnovana je na 'okruzima, srezovima i opštinama, Karanovac postaje 1838. godine sedište istoimene opštine i sreza u sastavu Čačanskog okruga. Značaj Karanovca kao upravnog sedišta naročito je porastao premeštanjem 1853. godine Okružnog načelstva i Okružnog suda iz Čačka, a 1854. godine u njega je preseljeno i sedište episkopa žičkog, gde se i danas nalazi. Međutim, Karanovac nije dugo ostao sedište okruga. Okružna načelstva su 1859. godine opet vraćena u Čačak.

    Od početka ovog perioda Karanovac je imao privredu izvoznog karaktera. Razvila se trgovina proizvodima. Trgovalo se sa Austrijom, Bosnom. Međutim, i pored toga što se trgovina odvijala preko velikog broja trgovaca, Karanovac u ovom periodu nije uspeo da se razvije u veći trgovački centar. Trgovina se i dalje odvijala starim putevima, tako da trgovci nisu uspeli ni dalje da postanu nešto više nego sitni trgovci stokom.

   U Karanovcu je u ovom periodu privreda, naročito zanatska delatnost bila je u stalnom porastu Od esnafske uredbe donete u Srbiji 1847. godine pa do kraja XIX veka u Kraljevu su osnovani sledeći pretežno mešoviti esnafi: terzijski, obućarsko-mutavdžijsko-lončarski, trgovačko-balkanski, opančarski, abadžijski, stolarsko-zidarski, saračko-prešljarski i kožarski, trgovačko-manufakturni, terzijsko-krojački i bravarsko-kovački mešoviti.

   Da bi kod zemljoradnika podstakla interesovanje za savremenu obradu zemljišta i uvođenje modernijih sprava, osnovana je u Kraljevu 1882. godine Ratarska škola. Ova škola, čiji je prvi direktor bio poznati stručnjak dr Đorđe Radić, bila je jedina ove vrste u Srbiji. Iz spiska inventara vidi se da je škola bila bogato snabdevena velikim brojem modela voćaka, punjenih životinja i velikom zbirkom semenja za praktičnu nastavu. Veliki uspeh škola je postigla na izložbama ne samo u zemlji, već i u inostranstvu, u Anversu 1888 i u Parizu godinu dana kasnije na kojima je dobila visoko priznanje i odlikovanja.

    Karanovac je ukazom kralja Milana Obrenovića od 19. aprila 1882. godine promenio ime u Kraljevo kao uspomena na proglašenje Kraljevine Srbije i dolazak prvog krunisanog vladara posle kosovske tragedije u
ovu varošicu.

- - - - - - - - -

UKAZ PO KOME SE VAROŠICA KARANOVAC NAZIVA KRALJEVO

G. ministru unutrašnjih dela - Garašaninu Beograd

   Na molbu Karanovčana, njegovo velicanstvo kralj naredio je da se Karanovac u spomen dolaska kraljevog u ovu varoš naziva od danas "Kraljevo". Izvolite odmah napisati" ukaz pod 19-tim i štampati ga u zvaničnim novinama.
Pirocanac

- - - - - - -

MI, MILAN PRVI
po milosti božjoj i volji narodnoj KRALJ SRBIJE
Na predlog našeg ministra unutrašnjih dela rešili smo i rešavamo:
1. da se varošica Karanovac u okrugu čačanskom, od sada zove "Kraljevo" i prema tome
2. da se Opština karanovačka zove Opština "Kraljevska" a srez karanovački - srez "Kraljevski".
Naš ministar unutrašnjih dela, neka ovo rešenje izvrši.
Milan

19. aprila 1882. godine,
u Kraljevu
Ministar unutrašnjih dela Garašanin

Rešenje ovo izvršeno je ovako:
1. Poslato da se štampa u "Srpskim novinama", u
Službenom delu; 19/IV
2. Saopšteno Načelstvu čačanskog okruga,
da ga izvrši 23/IV

- - - - - - -

    U Kraljevu se svake godine krajem juna održavao trodnevni panađur na kojima su se prodavali ne samo naši već i strani proizvodi: saračka i gvožđarska roba iz Bosne, raznovrsna zanatska roba iz Turske i razna industrijska roba iz Austrije. U okolini grada bila je znatno razvijena i kućevna radinost: izrada kačica, pravljenje luči katrana, metli, pečenje kreča itd. Istovremeno, u Kraljevu je napredovala i trgovina i broj trgovinskih radnji je stalno rastao. 1903. godine izgražena je elektrana na reci Ribnici koja je osvetljavala središnji deo varoši i pokretala mlin i strugaru.

    U selima Kraljevačke okoline glavno zanimanje stanovništva bila je zemljoradnja u kojoj su bile zastupljene sve žitarice koje su se tada gajile u Srbiji. Povoljne geografske i klimatske prilike uticale su da je ovde dobro uspevalo i voće a naročito vinogradi. Još uvek se ovde pominje "čuveno vino kod Karanovca". Međutim filoksera koja je pustošila ove krajeve pred i za vreme bakanskih ratova uništila je stare vinograde. U višim rajevima razvijeno je i stočarstvo; stoku su seljaci terali na prodaju u Kraljevo i Rašku.

    Pre izgradnje puteva i železničkih pruga, važnu ulogu u saobraćaju imao je Ibar kojim su plovili splavovi sa raznom robom i drvenom građom. Posle sticanja nezavisnosti, u srbiji se poklanjala velika pažnja prosecanju novih drumova i izgradnji železničkih pruga. 1883. godine počeo je da se proseca moderan drum od Kraljeva do Raške koji je završen i pušten u saobraćaj 1886 godine. Izgradnjom ovog savremenog kolskog druma Kraljevo je postalo izvozno trgovinsko mesto za stoku iz Raške, Studenice i ostalih susednih krajeva.

    Razvojem trgovine i jačanjem unutrašnjeg i spoljnjeg tržišta krajem XIX i pošetkom XX veka razvija se u Srbiji i bankarstvo. Tada se osnivaju mnogi novčani zavodi u vidu zadruga i štedionica. U Kraljevu se osniva 1885. godine "Kraljevska akcionarska štedionica" i 1912 godine "Kraljevska privredna banka". Ovi novčani zavodi omogućili su bržu akumulaciju i bržu urbanizaciju Kraljeva.

    Zahvaljujući svom geografskom položaju, Kraljevo se počelo sve više privredno razvijati i širiti, što je uticalo i na promenu načina života stanovnika, koje se sve više po načinu života izdvajalo od stanovnika okolnih seoskih naselja. Istovremeno raste i broj njegovog stanovništva koje krajem XIX veka broji 3316 lica. Kraljevčani su požrtvovano radili na unapređenju svog grada. U to vreme Kraljevo dobija izgled savremenog gradskog naselja, sa prilično širokim i kaldrmisanim ulicama i razvijenom čaršijom. Preko Kraljeva se izvoze razni zemljoradnički, stočarski i šumarski proizvodi njegovog šireg područja a preko njega se uvozi manufakturna, galanterijska i kolonijalna roba.

    Istovremeno sa razvojem privrede u Kraljevu se osnivaju i kulturno-prosvetne ustanove. U njemu je još pre dolaska na presto Srbije kneza Milana Obrenovića postojala neka čitaonica kojoj je on, po dolasku na vlast, pružio novčanu pomoć tako da je radila sa čitaocima do srpsko-turskog rata 1875. godine. Ponovo je počela da radi 1881. godine pod nazivom "Opštinska čitaonica" i nalazila se u opštinskom školskom zdanju.

   Pošto je krajem XIX veka broj učenika i učenica u kraljevačkoj osnovnoj školi stalno rastao, formirani su novi razredi. 1908. godine u Kraljevu je počela sa radom Škola za stočarstvo i planinsko gazdovanje, a 1909. i Niža gimnazija. Obe su imale veliki značaj ne samo za Kraljevo već i za njegovu širu okolinu. 1906. godine osnovano je Društvo za suzbijanje tuberkuloze u Kraljevu sa ciljem da radi na suzbijanju ove bolesti i da u okviru svojih skromnih sredstava pomaže tuberkuloznim licima novčano, hranom, odećom itd. Društvo je imalo u planu da izdejstvuje kod vlasti podizanje jenog tuberkuloznog odeljenja u gradu.