Home page > o Kraljevu > Prošlost Kraljeva > Prvi svetski rat

Prvi svetski rat...

   Sarajevski atentat pružio je priliku Austro-Ugarskoj da ratom slomije Srbiju, čija je vojska bila umorna i istrošena posle Balkanskih ratova i da zagospodari moravsko - vardarskom dolinom radi nameravanog daljeg prodiranja na jug. I pored toga što je neprijatelj raspolagao velikom nadmoćnošću u ljudstvu i materijalu, od je 1914. godine bio potučen i izbačen iz Srbije.

   Zato je početkom oktobra 1915. godine upućena protiv Srbije velika i odlično opremljena vojska pod komandom nemačkog vojskovođe Makenzena. Svojom nadmoćnom vojskom kojoj se uskoro pridružila i Bugarska, Makenzen je započeo ofanzivu protiv Srbije na frontu dugačkom 1000 kilometara

   Napadnuta sa svih strana, premorena od borbi u protekloj godini i ostavljena bez pomoći saveznika srpska vojska je bila primorana na odstupanje. Najzad, početkom novembra 1915. godine srpska vojska, diplomatski kor i srpska vrhovna komanda povlače se u Kraljevo koje je bilo prva koncentraciona tačka i koje je kao važan železnički čvor u ovim dramatičnim danima, kada je srpska vojska bila okružena sa severa, istoka i juga, odigralo značajnu ulogu.

   Namera srpske vrhovne komande bila je da se brani ulaz u Ibarsku klisuru i put ka Raškoj kojim je trebalo u slučaju stalnog neprijateljskog pritiska, da srpska vojska odstupa ka kosovu. U borbama oko Kraljeva naše trupe su uspele da kod Miločaja, i pored velike nadmoći neprijatelja, spreče za izvesno vreme prebacivanje protivničkih jedinica na desnu obalu Morave. Uspešne borbe vođene su i na odseku fronta od sela Obrva do sela Popovići. Duh, moral i disciplina srpskih boraca i komande bili su na visini.

   Prvih dana novembra 1915. godine vođene su žestoke borbe za mostove na Zapadnoj Moravi kod Miločaja. Oslanjajući se na svoju brojnu i materijalnu nadmoćnost, neprijatelj je uspeo da se prebaci na desnu obalu Morave kod Kraljeva. Makenzen je izdao naredbu da se energično istupi jer "što skorije izbijanje kod Kraljeva i odbacivanje neprijatelja od tamošnjeg druma koji vodi prema jugu od odlučujućeg značaja".

   I pored snažnog otpora i čestih protivnapada srpskih trupa situacija kod Kraljeva bila je kritična. Neprijatelj je snažnom vatrom obasipao srpske položaje i železničku stanicu u Kraljevu na kojoj je vio vrlo živ saobraćaj. Pored toga i nemačka avijacija pojačavala je iz dana u dan svoje dejstvo.

   U Kraljevu je tih dana, pored velikog broja izbeglica iz svih krajeva Srbije, boravila srpska vlada srpska vrhovna komanda i diplomatski kor. Jedan strani diplomata koji se tada nalazio u Kraljevu pisao je da je "ovo prvi put u istoriji današnjice da je sedište generalštaba istovremeno i sedište diplomatskog kora i da se na taj način, diplomati nalaze na frontu" Nekoliko dana kasnije, dva automobila i tri kamiona prebacili su diplomatski kor i njihove stvari u Rašku.

   U Kraljevu je vrilo kao u kotlu. Po njegovim ulicama išle su kolone za kolonom, komore i ranjenici po jesenjoj kiši i blatu. U gradu je postojao samo jedan hotel - "Pariz" koji je kao i ostale kuće bio krcat izbeglicama koje su spavale i po hotelskim hodnicima. Za prihvatanje bolesnika i ranjenika sa ovoga sektora, u Kraljevu je formirana prihvatna bolnica. Prema sećanju jednog očevica, Kraljevo je u tim danima imalo toliko sakupljenog sveta "kao nikad dotle". Stanovništvo Kraljeva koje je do pre nekoliko dana brojalo oko 5.000 lica povećalo se zbog izbeglica na 100.000 koji su se zbog oskudice u stanovima razmestile po radnjama, ustanovama, pa čak i po ulicama. Broj stanovnika povećavaju i gomile zarobljenika koje stalno pristižu. Veliki kružni prostor trga u centru grada bio je ispunjen umornim i ispijenim vojnicima, ranjenicima, izbeglicama, zarobljenicima koji su se odmarali zajedno sa čoporima ovaca i goveda. Ali i sva kraljevačka okolina, po rečima jednog učesnika u ovim događajima, sva polja, livade i brežuljci koji su okruživali grad bili su pretvoreni u jedan ogroman bivak. Razume se dodaje on, da su sva životna sredstva bila iscrpena. "Jedno parče crnog hleba plaćalo se deset i dvadeset dinara. gomila bez prestanka sve se više uvećavala. Topovi gruvaju pred samim gradom, što izaziva veliku paniku
   Danju i noću bujica živih bića survava se kao u provaliju u dolinu Ibra, jedini slobodan put koji preko Raške omohućava da se povuče na jug".

   I pored protivnapada srpskih trupa na Kamidžoru, kod Tavnika Miločaja i Vrbe i rušenja železničkog mosta na Ibru i drumskog mosta na južnom obodu Kraljeva neprijatelj je uspeo da 6. novembra zauzme Kraljevo Pod teškim atmosfersim prilikama, uz velike napore, srpska vojska se povlačila Ibarkom klisurom ka Raškoj i dalje prema Kosovu. Svi neprijateljski pokušaji da preko Jošaničke Banje i Raške ugrozi bokove i spreči odstupanje bili su osujećeni. Pružajući snažan otpor srpske jedinice su se postepeno povlačile braneći glavnu komunikaciju Kraljevo - Raška - Novi Pazar - Kosovska Mitrovica. Sa vojskom se povlačilo i stanovništvo; ljudi, žene i deca napuštali su svoje domove i odlazili gladni i iznureni izlokanim putevima u neizvesnost Glad, zima i bolesti desetkovali su ove kolone u odstupanju

   Za vreme neprijateljske okupacije stanovništvo Kraljeva podnelo je velike ljudske i materijalne žrtve. Kada je u proleće 1917. godine u Toplici izbio ustanak protiv bugarskih okupatora, on je zahvatio ne samo Toplicu, nego i ceo kopaonički i kruševački kraj Ustanak je imao odjeka i u kraljevačkom kraju gde su često krstarile komitske čete. "Ibarsko - kopaoničkog komitskog odreda", koji je još u prvoj polovini marta formirao Kosta Vojnović četnički vojvoda i jedan od vođa topličkog ustanka. Kad je bugarska vojska krvavo ugušila ustanak rasturila i razbila ustaničke odrede, nad stanovništvom ovoga kraja vršeni su varvarski zločini Poplašeni zverstvima bugarskih trupa, mnogo naroda naročito iz raškog okruga bežalo je u Kraljevo i njegovu okolinu.

   Posle proboja Solunskog fronta 1918. godine i gonjenja neprijatelja ka severu, jedan izviđački eskadron srpske vojske stigao je 19. oktobra po podne do Vrnjačke Banje dok je neprijatelj štitio mitraljeskom vatrom svoj prelaz preko Morave kod Novog Sela, Gračaca i Podunavaca. U samom Kraljevu i na levoj obali Ibra neprijatelj se ukopao a na prilazima grada napravio je zaseke prepreke od oborenih stabala. Međutim i pored njegovog pokušaja da zadrži ofanzivu srpske vojske ona je u nezadrživom nastupu oslobodila Kraljevo 23. oktobra 1918 godine i produžila napredovanje ka severu Srpske jedinice bile su u gradu oduševljeno dočekane, dok su žene po tradicionalnom običaju vezivale peškire oficirskim konjima oko vrata Kada je srpska vojska ušla u oslobođeno Kraljevo, u njemu je bilo jedva oko 2.000 stanovnika.